تحلیل فرآیند گفته پردازی در قرآن کریم با تکیه بر نشانه شناسی بسطی

چکیده: هدف رساله حاضر معرفی نشانه شناسی یا الگوی بسطی (tensive semiotics/ model) و نشان دادن کارآمدی آن در مطالعه گفته پردازی قرآن کریم است. نشانه شناسی بسطی که در متون نشانه شناسی فارسی اغلب با تعبیر «تنشی» از آن یاد می شود، توسط فونتانی (j. fontanille) و زیلبربرگ (c. zilberberg)، از نسل دوم نشانه شناسان مکتب پاریس، معرفی شده است. در این روش که با هدف تحلیل فرآیند تولید و دریافت معنا در متون و گفتمان ها سامان یافته است، دو بُعد بنیادین ادراک همچون ابعاد و ظرفیّت های معناسازی لحاظ می شود: بعد فشاره ای (قبضی، محتوایی، احساسی) و بعد گستره ای (بسطی، بیانی، شناختی)، حدود فضای قبض-بسطی را که محل ظرفیت های نشانه-معنایی (نشانه-معناهای بالقوه) است مشخص می کنند. در مدلسازی این فضا بر پایه دستگاه مختصات دکارتی، بعد فشاره ای بر محور یا بردار عمودی (y) و بعد گستره ای بر محور افقی (x) قرار می گیرد. در فضای قبض-بسطی، سطوح مشخصی از فشاره و گستره پیوند می یابند و در محل هم پیوندی آنها (در فضای بین دو محور افقی و عمودی) صورت بندی نشانه-معنا (بیان-محتوا) شکل می گیرد. ابعاد قبض-بسطی شاخص هایی کمّی و قابل سنجش اند. بعد قبضی-احساسی بر اساس شاخص «انرژی» و شدّت (فشاره ) و بعد بسطی-شناختی بر اساس شاخص های کمّی شمار و فاصله زمانی- مکانی (گستره ها یا بسط ها) سنجیده می شود. در این رساله که نخستین کوشش در جهت تحلیل گفته پردازی قرآنی با تکیه بر نشانه شناسی بسطی محسوب می شود، ساختار و فرآیندهای گفتمانی قرآن کریم در دو رویکرد اساسی تحلیل شده است: در رویکرد جانشینی، با تمرکز بر واحدهای نشانه -معنا (بیان-محتوا)، ساخت شاکله های جدید معنا در فرآیند گفته پردازی قرآنی تحلیل شده است و برای نمونه شاکله های معنایی «برّ»، «اخوّت» و «کرامت» در گفتمان قرآنی تحلیل شده اند (فصل دوم). در رویکرد همنشینی، گفته پردازی «متن «های قرآنی در دو سطح آیه و سوره تحلیل شده اند. از یک سو فرآیند گفته پردازی مجموعه ای از آیات متناظر به مثابه یک گونه سبکی (متن های قرآنی «آیه نما») تحلیل شده اند و از سوی دیگر فرآیندهای قبض-بسطی سوره های «حمد» و «قارعه» مورد مطالعه قرار گرفته اند (فصل سوم). کلیدواژه ها: نشانه شناسی، فضای قبض-بسطی، دلالت، گفتمان، گفته پردازی، قرآن کریم، برّ، برادری، کرامت، متن های آیه نما، سوره حمد، سوره قارعه.